Qədim yunan filosofu Aristotel insanları danışan heyvan adlandırmışdı. Bu gün yalnız insanların yox, heyvanların da danışdıqlarını bilirik. Bəs daş, gil və kərpic haqqında nə demək olar? Bunlar gerçəkdən səssiz, dilsiz, lal və kar obyektlərdirmi? Bəs tarixi abidələr haqqında necə? Məncə bunlardan bəziləri insanlardan belə daha çox və daha açıq şəkildə danışırlar. Bu tarixi abidələr yerləşdikləri yerlərin qədim tarixinin canlı şahidi və eyni zamanda, rəvayətçisi sayılırlar. Hələ ki bunların bəziləri bir şəhərin simvolu kimi tanınırlar. Bu tarixi abidələrdən biri də Təbrizin Ərk qalasıdır. Qalanın hündürlüyü 33 metrə çatır və ölkənin ən hündür tarixi divarlarından biridir. Bu gün şəhərin keşməkeşli tarixini xatırlatmaqla birlikdə Təbrizin qədim memarlığının gücünün və əzəmətinin simvoludur.
Bu qala əzəməti ilə Təbrizin əzəmətini, sabitliyi ilə bu şəhərin sabitliyini, qürur və baş ucalığı ilə Təbrizin qürur və baş ucalığını əks etdirir. Amma Təbrizdə həmişə sevincli günlər olmayıb. Bunu bu binanın kərpiclərindən də anlamaq olar. Təbrizin bu simvolunun dim-dik duran qamətinə vurulan dərin yaralar tarix boyu Təbrizə vurulan yaraların ən yaxşı rəvayətçisidir. Bu gün bu yazımızda bu tarixi abidənin başına gələnləri və daha doğrusu Təbrizin başına gələnləri gözdən keçirəcəyik.
Təbrizin Ərk qalası nə vaxt və necə tikilib?
Ərk qalası Elxanlılar dövrünə (1256–1335) aid əsərdir. Əslində, Moğol Elxanlığı dövründə Azərbaycan özünün ən çiçəklənmə və tərəqqi dövrlərindən birini yaşadı. Azərbaycanımızın dörd bucağında Moğol Elxanlarının bizə yadigar buraxdığı abidələrlə qarşılaşırıq. Ötən yazılarımızın birində Elxanlılar dövrünün ən möhtəşəm tarixi abidələrindən biri olan Güney Azərbaycandakı Sultaniyyə günbəzi ilə tanış olmuşduq. Bu gün sadəcə tarix kitablarında adı keçən, bir də Təbrizin bir məhəlləsi üstündə adı qalan Şam Qazan deyilən hökmranlıq binası da bunlardan biri imiş. Bir də elə Təbrizdə Rəb-i Rəşidi deyilən dünyanın ən qədim universitetlərinin biri də eyni zamanda tikilib. Üzərində Moğol Elxanlarının bilgin və alim vəziri Xoca Rəşidəddin Fəzlullah Həmədaninin adını daşıyan bu qədim elmi mərkəzdən də günümüzə yalnızca xarabalıqlar qalıb.
Ərk qalası Azərbaycanın əzəmətli və inkişaf etmiş dövründən yadigar abidədir. Təbriz qalasının tikintisinə o zamanlar Moğol Elxanlığının vəziri (baş naziri) olmuş Tacəddin Əli Şah Gilaninin göstərişi ilə hicri 716-724-cü illər arasında başlanılıb. Tarixi mətnlər göstərir ki, bu qədim binanın yaradıcılarının əsas məqsədi o zamanadək heç vaxt tikilməmiş böyük bir məscid inşa etmək olub. Əslində, müxtəlif tarixi dövrlərdə dünyanın ən hündür günbəzinin tikintisi ilə bağlı müxtəlif memarlar və hətta dövlətlər arasında ciddi rəqabət olub. Bununla belə, dünyanın ən hündür günbəzini tikmək bacarıqla yanaşı, dəqiq memarlıq texniki bilikləri tələb edirdi.
Moğol Elxanlarının vəzirləri olan Tacəddin Əli Şah Gilani və Xoca Rəşidəddin Fəzlullah Həmədaninin aralarındakı rəqabət üzündən Tacəddin Əli şah Sultaniyyə günbəzindən daha hündür günbəzi olan məscid tikmək niyyətində idi. Lakin tələskənlik, kifayət qədər qayğının göstərilməməsi və texniki tələblərə əməl edilməməsi səbəbindən günbəz başa çatdıqdan az sonra uçub töküldü. Amma bu möhtəşəm tarixi binanın əzəməti qədim tarixçilər və coğrafiyaçıların gözündən qaçmayıb, müxtəlif tarixi mənbələr bu bina haqqında qiymətli məlumatlar verir. Məsələn, tanınmış tarixçi və coğrafiyaçı, Qəzvinli Həmdullah Müstovfi (1281- 1339) yazır: “Xoca Tacəddin Əli şah Təbriz şəhərində Kəsra eyvanından daha böyük bir məscid tikdirdi, lakin onun binasına tələsik daxil olanda o, dağıldı”.
İbn Battuta (1304-1369) bu əsər haqqında yazır: “Həyəti mərmər daşlarla döşənib, divarları kirəmitlə üzlənib. Onun içindən bir çay axır və orada hər cür ağac, yasəmən və meyvə yetişdirilir”.
Fransız səyyahı Ser Jan Şarden yazır: “Təbrizə girdiyimizdə diqqəti cəlb edən ən hündür əsər bu quruluşdur”.
Ərk Qalası nə üçün istifadə olunurdu?
Tarixi mənbələrə görə, bu tikili əvvəlcə məscid və ənənəvi məktəb kimi istifadə olunub. Lakin Hicri 724-cü ildə Tacəddin Əli şahın vəfatı ilə bu kompleksin tikintisi dayandırılıb, fasad hissəsi, böyük cənub tağının bəzəkləri və dağılmış tağının tamamlanması heç vaxt tamamlanmayıb. Bu da bizim tariximizin acı yanlarından biridir. Tarix boyunca bir sonrakı şahlar, yaxud vəzirlər nəinki bir öncəki şahların, yaxud vəzirlərin yarım qalmış işlərini tamamlamamışlar, çox zaman onları hətta yıxıb dağıtmışlar. Elə Tacəddin Əli Şah Gilani də özündən əvvəlki vəzir Xoca Rəşidəddin Fəzlullah Həmədaniyə qarşı eyni şəkildə davranmışdı və onun tikdirdiyi möhtəşəm binalar Tacəddin Əli Şah Gilani dövründə qorunub saxlanılmadı.
Bu tarixi abidə Səfəvilər dövründə hərbi və müdafiə məqsədləri üçün istifadə olunub. Məhz o tarixdən bu yana Ərk qalası Azərbaycanın bir qalası, əsgəri və qoruyucusu xidmətini göstərib. Bəlkə bu gün Güney azərbaycanlıların arasında qazandığı simvolik dəyərdə Ərk qalasının bu xidmətinin də təsiri olub.
Azərbaycanın ikiyə bölünməsi ilə nəticələnən uzun müddətli Qacar-Rusiya müharibələri zamanı qala yenidən hərbi və müdafiə məqsədləri üçün istifadə edilib. Fəth Əli şahın (1769 – 1834) oğlu və vəliəhdi Abbas Mirzə Təbrizi rus ordusu ilə döyüşə hazırlayarkən bu Elxanlı tikilisinin çevrəsinə qalın və dayanaqlı divarlar hörmüşdü. Abbas Mirzə bu kompleksin içində silah və sursat istehsalı üçün tökmə sexləri də tikdirmişdi. Əslində, bu binanın artıq məscid olaraq yox, Ərk, yaxud Qala olaraq adlanması da buradan başlayır. Şəhəri müdafiə etmək üçün döyüşə hazır topları olan qala! O tarixdən bu yana bu qala hər zaman Təbrizin və Azərbaycanın keşiyində duran bir əsgər simvolu daşıyıb.
Səttar xanın başçılıq etdiyi məşrutəçilər ilə mərkəzi hökumət qüvvələri arasında gedən müharibələr (1908–1909) zamanı bu tikili müdafiə və döyüş qalası kimi istifadə olunurdu. Abbas Mirzənin dövründə olduğu kimi, məşrutəçilər də şəhəri müdafiə etmək üçün bu hündür və nəhəng tikilinin zirvəsinə ağır artilleriya yerləşdirmişdilər. 1911-ci ildə ruslar məşrutəçiləri və Səttar xanı susdurmaq və aradan götürmək məqsədilə Təbrizi işğal elədilər. O dövrdə də bu tikili müdafiə qalası kimi istifadə olunmuşdu. Rusların əli Səttar xana çatmadı, amma acıqlarını həm bir sıra tanınmış məşrutəçiləri bu qaladan asaraq, həm də bu qalanın bir hissəsini partladıb dağıtmaqla çıxdılar. Beləliklə, ruslar hər zaman Azərbaycan keşiyində duran bu qocaman və başı bəlalı Azərbaycan əsgərinin vücuduna ağır yaralar vurdular.
Ruslardan sonra bu möhtəşəm tarixi kompleksin canına düşən tərəf İranın mərkəzi hökumətləri oldu. 1925-ci ildə türk Qacar sülaləsindən monarxiyanın farsçı Pəhləvi rejiminə keçməsi ilə Azərbaycan türk olduğu üçün ağır təzyiqlərə məruz qaldı. Sanki yeni rejim Qacar türklərinin acığını Azərbaycandan çıxmaq istəyirdi. Rza şah İranda hakimiyyətə gəldikdən sonra mərkəzi hökumət Güney Azərbaycanı hər cəhətdən, o cümlədən iqtisadi, sosial, siyasi, mədəni və tarixi cəhətlərdən sıxışdırdı. Güney Azərbaycan türklərinin tarixini, dilini, mədəniyyətini, kimliyini alçaltmaq, onları assimilyasiya etmək cəhdi əhatəli və məqsədyönlü siyasətdir. Güney Azərbaycanın tarixi abidələri də bu siyasətin acı nəticələrindən kənarda qalmadı.
Rza şah Pəhləvi dövründə Güney Azərbaycanda bir çox tarixi abidələr dağıdıldı. Pəhləvilər dövründə dağıdılmış tarixi abidələrin sayı o qədər çoxdur ki, onların adlarını çəkmək və qısaca tanıtmaq bu məqalənin əhatə dairəsindən kənarda qalır. Məsələn, Rza şah Təbrizin Bağşumal möhtəşəm tarixi kompleksində yerləşən bütün abidələri və tikililəri söküb dağıdıb və bu gün həmin böyük kompleksdən demək olar ki, əsər-əlamət qalmayıb. Ərk qalası tarixi kompleksinin bəzi hissələri Pəhləvi vandalizmindən sağ çıxa bilsə də, bu kompleksdəki bir çox tikililər, xüsusən də Qacar və Abbas Mirzə dövrlərində tikilmiş tikililər həmin dövrdə sökülüb dağıdıldı. Lakin Pəhləvi vandalizmindən canını qurtaran hissələrin çoxu da İslam Respublikası İnqilabından sonra cümə namazı məscidi tikmək bəhanəsi ilə partladılaraq dağıdıldı!
Bu möhtəşəm tarixi kompleksdən bu gün qalan tək bir hissə kompleksin güney strukturunun yalnız bir hissəsidir. Ancaq onun bərbad vəziyyətinə baxmayaraq, hələ də özünün və Təbrizin əzəmətli dövrünün ehtişamını və əzəmətini təmsil edir.
Bu tikilinin Təbriz və Azərbaycanın müdafiəsi üçün qala kimi istifadə olunduğu son gün 1946-cı il dekabrın 17-si idi. O gün qalanın zirvəsində mövqe tutan Azərbaycan Demokrat Firqəsindən 8 fədaisi mərkəzi hökumətin işğalçı qüvvələri ilə son güllələri tükənənə qədər vuruşdu. Son güllələri tükəndikdən sonra isə Pəhləvi ordusuna təslim olmasınlar deyə özlərini qalanın zirvəsindən yerə atıb dünya ilə vidalaşdırlar.
Bu gün bu tarixi abidə Güney Azərbaycan türklərinin nəzərində sadəcə kərpicdən ibarət bir tikili deyil. Onlar üçün bu möhtəşəm tarixi quruluşun hər bir kərpici bu şəhərin və Azərbaycanın tarixindən bəhs edən qalın bir tarixi kitabın səhifələri kimidir. Bu kitabın bəzi səhifələrində Azərbaycanın xoş günlərini, bəzilərində isə acı günlərini oxuyuruq. Lakin Azərbaycan tarixinin anlatdığı günlərin acı və şirinliyindən asılı olmayaraq, bu yazıda dəfələrlə qeyd olunduğu kimi, indi bu qala Abbas Mirzələrin, Səttar Xanların, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin fədailərinin Güney Azərbaycanda işğalçı düşmənlərə qarşı ayaqda duran, baş əyməyən müqavimət və şücaət göstərmə simvoludur.
Eski Yunan filozofu Aristoteles insanları konuşan hayvanlar olarak adlandırmıştı. Bugün sadece insanların değil, hayvanların da konuştuğunu biliyoruz. Peki ya taş, kil ve tuğla hakkında ne demeli? Bunlar gerçekten sessiz, dilsiz, lal ve sağır nesneler mi? Ya tarihi yapılar hakkında ne demeli? Bence bunlardan bazıları insanlardan bile daha çok ve daha açık bir şekilde konuşuyorlar. Bu tarihi yapılar, bulundukları yerlerin kadim tarihinin canlı şahidi ve aynı zamanda anlatıcısı sayılırlar. Hatta bazılarının bir şehrin sembolü olarak tanındığı da oluyor. İşte bu tarihi yapılardan biri de Tebriz’in Erk Kalesi’dir. Kalenin yüksekliği 33 metreye ulaşıyor ve ülkenin en yüksek tarihi duvarlarından biridir. Bugün şehrin inişli çıkışlı tarihini hatırlatmakla birlikte Tebriz’in kadim mimarisinin gücünün ve azametinin sembolüdür.
Bu kale azametiyle Tebriz’in azametini, istikrarıyla bu şehrin istikrarını, gurur ve baş dikliğiyle Tebriz’in gurur ve baş dikliğini yansıtır. Ama Tebriz’de her zaman sevinçli günler olmadı. Bunu bu binanın tuğlalarından da anlamak mümkün. Tebriz’in bu sembolünün dimdik duran duruşuna vurulan derin yaralar, tarih boyunca Tebriz’e vurulan yaraların en iyi anlatıcısıdır. Bugün bu yazımızda bu tarihi yapının başına gelenleri ve daha doğrusu Tebriz’in başına gelenleri gözden geçireceğiz.
Tebriz’in Erk Kalesi ne zaman ve nasıl inşa edildi?
Erk Kalesi, İlhanlılar dönemine (1256–1335) ait bir eserdir. Aslında, Moğol İlhanlılar döneminde Azerbaycan en parlak ve gelişme dönemlerinden birini yaşadı. Azerbaycanımızın dört bir yanında Moğol İlhanlılarının bize miras bıraktığı yapılarla karşılaşıyoruz. Geçen yazılarımızdan birinde İlhanlılar döneminin en muhteşem tarihi yapılarından biri olan Güney Azerbaycan’daki Sultaniye Kümbeti ile tanışmıştık. Bugün sadece tarih kitaplarında adı geçen, bir de Tebriz’in bir mahallesinin üzerinde adı kalan Şam Gazan denilen hükümdarlık binası da bunlardan biriymiş. Bir de yine Tebriz’de Reb-i Reşidi denilen dünyanın en eski üniversitelerinden biri de aynı zamanda inşa edildi. Üzerinde Moğol İlhanlılarının bilge ve alim veziri Hoca Reşideddin Fazlullah Hemedani’nin adını taşıyan bu kadim bilim merkezinden de günümüze yalnızca harabeler kaldı.
Erk Kalesi, Azerbaycan’ın azametli ve gelişmiş döneminden yadigar bir yapıdır. Tebriz Kalesi’nin inşasına o zamanlar Moğol İlhanlılarının veziri (başbakanı) olan Tacettin Ali Şah Gilani’nin emriyle hicri 716-724 yılları arasında başlanmıştır. Tarihi metinler gösteriyor ki, bu kadim binanın yaratıcılarının temel amacı o zamana dek hiç inşa edilmemiş büyük bir mescit inşa etmek olmuştur. Aslında, farklı tarihi dönemlerde dünyanın en yüksek kubbesinin inşasıyla ilgili farklı mimarlar ve hatta devletler arasında ciddi rekabet olmuştur. Bununla birlikte, dünyanın en yüksek kubbesini inşa etmek, becerinin yanı sıra, kesin mimari teknik bilgisi de gerektiriyordu.
Moğol İlhanlılarının vezirleri olan Tacettin Ali Şah Gilani ve Hoca Reşideddin Fazlullah Hemedani arasındaki rekabet yüzünden Tacettin Ali Şah, Sultaniye Kümbeti’nden daha yüksek kubbesi olan bir mescit inşa etmek niyetindeydi. Ancak acelecilik, yeterli özenin gösterilmemesi ve teknik gerekliliklere uyulmaması nedeniyle kubbe tamamlandıktan kısa süre sonra yıkılıp döküldü. Ama bu muhteşem tarihi binanın azameti kadim tarihçiler ve coğrafyacıların gözünden kaçmamış, farklı tarihi kaynaklar bu bina hakkında değerli bilgiler veriyor. Örneğin, tanınmış tarihçi ve coğrafyacı, Kazvinli Hamdullah Müstevfi (1281- 1339) yazıyor: “Hoca Tacettin Ali Şah Tebriz şehrinde Kesra eyvanından daha büyük bir mescit inşa ettirdi, ancak onun binasına aceleyle girildiğinde o, yıkıldı”.
İbn Battuta (1304-1369) bu eser hakkında yazıyor: “Avlusu mermer taşlarla döşenmiş, duvarları kiremitlerle kaplanmıştır. Onun içinden bir çay akıyor ve orada her tür ağaç, yasemin ve meyve yetiştiriliyor”.
Fransız gezgini Ser Jan Şarden yazıyor: “Tebriz’e girdiğimizde dikkati çeken en yüksek eser bu yapıdır”.
Erk Kalesi ne için kullanılıyordu?
Tarihi kaynaklara göre, bu yapı önceleri mescit ve geleneksel okul olarak kullanılmıştır. Ancak Hicri 724’te Tacettin Ali Şah’ın vefatıyla bu kompleksin inşası durdurulmuş, cephe kısmı, büyük güney kemerinin süslemeleri ve yıkılmış kemerinin tamamlanması hiçbir zaman tamamlanmamıştır. Bu da bizim tarihimizin acı yanlarından biridir. Tarih boyunca bir sonraki şahlar, yahut vezirler, ne sadece bir önceki şahların, yahut vezirlerin yarım kalmış işlerini tamamlamamışlar, çoğu zaman onları hatta yıkıp dağıtmışlar. Zaten Tacettin Ali Şah Gilani de kendinden önceki vezir Hoca Reşideddin Fazlullah Hemedani’ye karşı aynı şekilde davranmıştı ve onun inşa ettirdiği muhteşem binalar Tacettin Ali Şah Gilani döneminde korunup saklanılmadı.
Bu tarihi yapı Safeviler döneminde askeri ve savunma amaçları için kullanılmıştır. İşte o tarihten bu yana Erk Kalesi, Azerbaycan’ın bir kalesi, askeri ve koruyucusu hizmetini göstermiştir. Belki de bugün Güney Azerbaycanlıların arasında kazandığı sembolik değerde Erk Kalesi’nin bu hizmetinin de etkisi olmuştur.
Azerbaycan’ın ikiye bölünmesiyle sonuçlanan uzun süreli Kaçar-Rusya savaşları zamanında kale yeniden askeri ve savunma amaçları için kullanılmıştır. Feth Ali Şah’ın (1769 – 1834) oğlu ve veliahtı Abbas Mirza, Tebriz’i Rus ordusuyla savaşa hazırlarken bu İlhanlı yapısının çevresine kalın ve dayanıklı duvarlar örmüştü. Abbas Mirza bu kompleksin içinde silah ve cephane üretimi için dökümhaneler de kurmuştu. Aslında, bu binanın artık mescit olarak değil, Erk, yahut Kale olarak adlandırılması da buradan başlıyor. Şehri savunmak için savaşa hazır topları olan kale! O tarihten bu yana bu kale her zaman Tebriz’in ve Azerbaycan’ın bekçiliğini yapan bir asker sembolü taşımıştır.
Settar Han’ın başçılık ettiği Meşrutiyetçiler ile merkezi hükümet güçleri arasında yaşanan savaşlar (1908–1909) zamanında bu yapı savunma ve savaş kalesi olarak kullanılıyordu. Abbas Mirza’nın döneminde olduğu gibi, Meşrutiyetçiler de şehri savunmak için bu yüksek ve devasa yapının zirvesine ağır topçu yerleştirmişlerdi. 1911’de Ruslar Meşrutiyetçileri ve Settar Han’ı susturmak ve ortadan kaldırmak amacıyla Tebriz’i işgal ettiler. O dönemde de bu yapı savunma kalesi olarak kullanılmıştı. Rusların eli Settar Han’a yetişmedi, ama hınçlarını hem bir sıra tanınmış Meşrutiyetçiyi bu kaleden asarak, hem de bu kalenin bir kısmını patlatıp yıkarak çıkardılar. Böylelikle, Ruslar her zaman Azerbaycan’ın bekçiliğini yapan bu koca ve başı belalı Azerbaycan askerinin vücuduna ağır yaralar vurdular.
Ruslardan sonra bu muhteşem tarihi kompleksin canına okuyan taraf İran’ın merkezi hükümetleri oldu. 1925’te Türk Kaçar hanedanından monarşinin Farsçı Pehlevi rejimine geçmesiyle Azerbaycan, Türk olduğu için ağır baskılara maruz kaldı. Sanki yeni rejim Kaçar Türklerinin acısını Azerbaycan’dan çıkarmak istiyordu. Rıza Şah İran’da iktidara geldikten sonra merkezi hükümet Güney Azerbaycan’ı her yönden, yani ekonomik, sosyal, siyasi, kültürel ve tarihi açılardan baskı altına aldı. Güney Azerbaycan Türklerinin tarihini, dilini, kültürünü, kimliğini aşağılamak, onları asimile etmek çabası kapsamlı ve amaçlı bir siyasettir. Güney Azerbaycan’ın tarihi yapıları da bu siyasetin acı sonuçlarından uzak kalmadı.
Rıza Şah Pehlevi döneminde Güney Azerbaycan’da birçok tarihi yapı yıkıldı. Pehleviler döneminde yıkılmış tarihi yapıların sayısı o kadar çoktur ki, onların adlarını saymak ve kısaca tanıtmak bu makalenin kapsamının dışında kalır. Örneğin, Rıza Şah Tebriz’in Bağşumal muhteşem tarihi kompleksinde yer alan tüm yapıları ve binaları söküp yıktırdı ve bugün o büyük kompleksten neredeyse eser kalmadı. Erk Kalesi tarihi kompleksinin bazı kısımları Pehlevi vandalizminden sağ çıkabilse de, bu kompleksteki birçok yapı, özellikle de Kaçar ve Abbas Mirza dönemlerinde inşa edilmiş yapılar o dönemde sökülüp yıkıldı. Lakin Pehlevi vandalizminden canını kurtaran kısımların çoğu da İslam Cumhuriyeti Devrimi’nden sonra cuma namazı mescidi yapmak bahanesiyle patlatılarak yıkıldı!
Bu muhteşem tarihi kompleksten bugün kalan tek bir kısım, kompleksin güney yapısının sadece bir kısmıdır. Ancak onun berbat durumuna rağmen, hala kendisinin ve Tebriz’in azametli döneminin ihtişamını ve azametini temsil ediyor.
Bu yapının Tebriz ve Azerbaycan’ın savunması için kale olarak kullanıldığı son gün 17 Aralık 1946 idi. O gün kalenin zirvesinde mevzi tutan Azerbaycan Demokrat Fırkası’ndan 8 fedaisi, merkezi hükümetin işgalci güçleriyle son kurşunları tükenene kadar vuruştu. Son kurşunları tükendikten sonra ise Pehlevi ordusuna teslim olmasınlar diye kendilerini kalenin zirvesinden yere atıp dünyaya veda ettiler.
Bugün bu tarihi yapı Güney Azerbaycan Türklerinin nazarında sadece tuğladan ibaret bir yapı değil. Onlar için bu muhteşem tarihi yapının her bir tuğlası bu şehrin ve Azerbaycan’ın tarihinden bahseden kalın bir tarihi kitabın sayfaları gibidir. Bu kitabın bazı sayfalarında Azerbaycan’ın hoş günlerini, bazılarında ise acı günlerini okuyoruz. Ancak Azerbaycan tarihinin anlattığı günlerin acı ve tatlılığından bağımsız olarak, bu yazıda defalarca belirtildiği gibi, şimdi bu kale Abbas Mirzaların, Settar Hanların, Azerbaycan Demokrat Fırkası’nın fedailerinin Güney Azerbaycan’da işgalci düşmanlara karşı ayakta duran, baş eğmeyen direniş ve cesaret gösterme sembolüdür.