Müasir dövrdə turizm təkcə tarixi və coğrafi gözəlliklərə deyil, həm də turistlərə təqdim olunan əyləncə və seçim azadlığına əsaslanır. Qlobal tendensiyalar göstərir ki, turistlər daha çox liberal imkanlar təqdim edən ölkələrə üstünlük verirlər. Bu kontekstdə dünyada kazino infrastrukturu aparıcı turizm komponentlərindən birinə çevrilib.
Dünyada kazino biznesi
Dövrümüzdə ABŞ kazino biznesi üzrə lider ölkədir. Təkcə 2023-cü ildə Las Veqasda fəaliyyət göstərən kommersiya kazinolarının gəliri 60 milyard ABŞ dollarını ötüb. Çinin Makao bölgəsi isə 2023-cü ildə 22,7 milyard dollar ümumi oyun gəliri ilə dünya kazino sənayesində ikinci böyük mərkəz kimi tanınır.
Gürcüstan Cənubi Qafqazda ən liberallaşmış kazino sektoruna sahibdir. 2024-cü ildə bu ölkədə kazino dövriyyəsi 28 milyard dollar, bu sahədə çalışan işçilərin sayı isə 20 min nəfər olub. Orta aylıq əməkhaqqı 1182 dollar təşkil edib. Gürcüstan artıq regional “kazino klasteri” kimi qiymətləndirilir.
Rusiya da bu sahədə güclü oyunçudur: 2023-cü ildə ölkənin əsas dörd kazino zonasının (Soçi, Vladivostok, Altay, Kalininqrad) ümumi gəliri 2,1 milyard avro, dövlət büdcəsinə vergi ödənişləri isə 2 milyard rubl olub.
Bu reallıqlar göstərir ki, kazino sektoru artıq qlobal turizmin tamamlayıcı elementi olmaqdan çıxaraq, bir çox ölkələrin iqtisadi strategiyalarında əsas gəlir mənbələrindən birinə çevrilib. Əyləncə və oyun sənayesi təkcə vergi və lisenziya gəlirləri baxımından deyil, həm də hotelçilik, iaşə, nəqliyyat və xidmət sahələrinin canlanmasına verdiyi töhfə ilə makroiqtisadi təsir gücünə malikdir. Bu səbəbdən də bir çox dövlətlər bu sektoru hüquqi çərçivəyə salaraq tənzimlənən şəkildə iqtisadi dövriyyəyə cəlb edirlər.
Azərbaycanda hüquqi addımlar
Bu beynəlxalq və regional mənzərə fonunda Azərbaycanda da kazinoların fəaliyyətinə icazə verilməsi istiqamətində ilk ciddi hüquqi addım atılıb. Ölkədə kazino biznesinin leqallaşdırılması üçün qanunvericiliyə dəyişikliklər təsdiqlənib. Belə ki, Prezident İlham Əliyev “Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində, Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsində, Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində, “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında”, “Dövlət rüsumu haqqında”, “Reklam haqqında”, “Lisenziyalar və icazələr haqqında”, “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında” və “Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsində süni torpaq sahələrinin yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunlarında dəyişiklik edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikasının 2025-ci il 8 iyul tarixli 240-VIIQD nömrəli Qanununun tətbiqi və bununla əlaqədar Fərmanlarda dəyişiklik edilməsi haqqında Fərman imzalayıb. Bununla da Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycana mənsub olan bölməsində süni torpaq sahələrində kazino oyunları keçirilməsi rəsmiləşdirilib.
Kazino fəaliyyəti Azərbaycan iqtisadiyyatına nə vəd edir?
İqtisadçı ekspert Xalid Kərimli “APA-Economics”ə açıqlamasında kazino fəaliyyətinin Azərbaycanda turizmin inkişafına dəstək verəcəyini vurğulayıb: “Turistlər səyahət edəcəkləri ölkəni seçəndə orada həm təbii, coğrafi və tarixi gözəlliklərin, həm də turistlər üçün azadlıqların miqyasının geniş olmasını nəzərə alırlar. Ölkəmiz turizm iqtisadiyyatını genişləndirmək üçün qonşu ölkələrin təcrübəsindən faydalanmalı və turizm azadlıqlarını daha da genişləndirməlidir. Məsələn, Gürcüstan təbii coğrafi gözəlliyinə və ya tarixi abidələrinin zənginliyinə görə Azərbaycandan heç də öndə deyil. Eyni zamanda turizm sektoruna yatırılan investisiyalar baxımından da Azərbaycandan geridədir. Amma ölkəyə gələn turistlərin sayına görə Azərbaycanı bəzən 3-4 dəfə qabaqlayır. Bu, Gürcüstanın həm turistlər üçün yaratdığı azadlıqların genişliyi, həm də ölkəyə giriş-çıxışın daha ucuz olması ilə əlaqədardır. Bu baxımdan Azərbaycan turizm sahəsində uğurlu olan ölkələrin təcrübəsindən faydalanmalıdır. Kazino fəaliyyətinin rəsmiləşdirilməsi turistlərə verilən növbəti azadlıqdır. Biz bununla kifayətlənməməli, turizmin inkişafına dəstək verən addımlar atmalı və bu istiqamətdə digər əyləncə növlərini də leqallaşdırmalıyıq”.
Zəncirvari iqtisadi inkişaf
X. Kərimli hesab edir ki, Azərbaycanda kazino fəaliyyətinə icazə verilməsi ölkənin hotel sənayesinin inkişafına, iaşə sektorunun daha da canlanmasına dəstək verəcək: “Eyni zamanda xaricdən gələn kazino həvəskarları digər sahələrə də xərcləmələr edəcəklər. Turizm kompleks iqtisadi artıma dəstək verir. Turizmin ən böyük üstünlüklərindən biri tək özünün deyil, yan sahələrin də inkişafına dəstək verməsi və burda yaranan gəlirin əhali təbəqəsi arasında daha sürətlə yayılmasıdır. Yəni burada inklüzivlik çoxdur. Turizm sektorunda çox sayda insan işləyir. Kazino fəaliyyətinə icazə verilməsi həm də ölkədə məşğulluğun artmasına gətirib çıxaracaq. Ölkəyə gələn turistlərin xərcləmələri kənd təsərrüfatı, aqrar sənaye, pərakəndə ticarət üçün də əlavə təsir yaradacaq. Digər tərəfdən, Azərbaycandakı kazino həvəskarları da əylənmək üçün başqa ölkələrə üz tutmayacaqlar.
Turizmin inkişafı qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində ölkəmizin əsas prioritetlərindən biridir. Bu istiqamətdə zəruri azadlıqların verilməsi, rahatlıqların yaradılması, turistlər üçün ölkəmizin cəlbediciliyini artıran amillərin daha da yaxşılaşdırılması və problemlərin aradan qaldırılması xüsusi vacibdir. Bu, ölkənin qeyri-neft sektorunun inkişafı baxımından da əhəmiyyətlidir”.
X. Kərimli dünyada kazino biznesi üzrə böyük həcmdə valyuta dövriyyəsinin olmasına da toxunub: “Gürcüstan bu sahədə xüsusi uğurludur. Bu ölkədə kazino biznesindəki dövriyyə 16-18 milyard avro ilə qiymətləndirilir. Rəsmi rəqəmlərə görə, Qazaxıstanda kazino dövriyyəsi təqribən 3 milyard avrodur. Rusiyada kazino biznesinin dövriyyəsi 2 milyard avrodan çoxdur. Özbəkistan da artıq bu sahədə fəaliyyətə azadlıq verib. Bu ölkədə kazino sahəsindəki dövriyyənin 1 milyard avro olacağı gözlənilir. Qeyri-rəsmi formada isə Özbəkistanda bu sahədə dövriyyələr 7-8 milyard avro həcmində qiymətləndirilir. Yəni burda həm də böyük maliyyə resurslarının dövr etməsi var”.
Turizm sektoru canlanacaq
Turizm eksperti Rəhman Quliyev də “APA-Economcs”ə bildirib ki, Azərbaycanda kazino biznesinin yaradılması ölkəmizi turistlər ucun daha da cəlbedici edəcək: “Bununla ölkəyə üst seqment turist axını artacaq. Xüsusilə Qazaxıstan, Rusiya, Yaxın Şərq, Çin və Türkiyədən olan zəngin səyahətçilər kazino olan ölkələri daha çox üstün tuturlar . Bu tip turistlər yalnız kazinoya deyil, lüks hotellər, restoranlar, spa və premium alış-verişə də böyük məbləğdə pul xərcləyirlər. Kazinolar vasitəsilə vergi daxilolmaları və turizmlə vəhdət təşkil edən sahələrin gəlirləri artacaq. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki , kazinoların fəaliyyətdə olduğu iri şəhərlər dünyanın ən zəngin şəhərləri sırasındadır. Gürcüstanda Batumi modeli buna misal ola bilər. 2012-2019 illər arasında turizm və oyun sənayesi sayəsində Batumidə iqtisadi sıçrayış olub”.
Ölkəyə zəngin turistlər gələcək
R. Quliyev Azərbaycandan kənara gedən turistlərin içində də kazinolara maraqlı insanların olduğunu deyib: “Azərbaycandan Gürcüstan və Kiprə kazino üçün daha çox gedirlər. Bakıda kazinoların açılması həm yerli turistlərin daxili turizmə maraq göstərməsi, həm də xaricdən üst kateqoriya turistin Azərbaycana gəlməsinə münbit şərait yaradacaq. Ərəb ölkələrindən də Azərbaycana gələn turistlərin içində kazinoya böyük maraq var. Həmin ölkələrdən üst seqment turistlər kazino fəaliyyəti olan şəhərlərə daha çox axın edirlər. Odur ki, kazinoların fəaliyyətə başlaması ilə Azərbaycanın turizm sektorunda canlanma artacaq. Bu da ölkəmizdə hava nəqliyyatı, yerüstü nəqliyyat, ictimai iaşə, turizm xidmətləri və digər bütün əlaqəli sahələrdə iş yerlərinin 2-3 qat artmasına səbəb olacaq. Nəticədə irili-xırdalı müxtəlif növ iqtisadi sektorda fəaliyyət göstərən şəxslərin gəlirləri artacaq. Kazinoların fəaliyyətə başlaması iqtisadiyyatın güclənməsinə fayda verəcək və ölkəyə valyuta axınını təmin edəcək. Vətəndaşlar ölkəyə gələn turistlərə xidmət göstərməklə öz qazanclarını artıracaqlar. Kazinoya gələn bir turist normalda başqa ölkələrdən gələn 100 turist qədər pul xərcləyəcək ki, bu da turizmin inkişafı üçün böyük fürsətdir”.
Kazino biznesinin hüquqi əsaslarla tənzimlənməsi Azərbaycanda iqtisadi idarəetmə və turizm siyasətində keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qiymətləndirilə bilər. Bu qərar yalnız əyləncə sektorunun liberallaşdırılması deyil, həm də qeyri-neft iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi, dövlət büdcəsi üçün yeni gəlir mənbələrinin formalaşdırılması və xidmət sahələrinin canlandırılması baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır. Qlobal və regional təcrübə göstərir ki, kazino biznesi turizm axınını artırmaqla yanaşı, hotelçilik, iaşə, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və pərakəndə ticarət kimi sahələrdə də inklüziv iqtisadi artıma təkan verir. Azərbaycanın bu sahədə atdığı addım, düzgün tənzimləmə və şəffaf lisenziyalaşdırma mexanizmləri ilə müşayiət olunduğu təqdirdə, həm daxili bazarın dirçəlməsinə, həm də ölkənin beynəlxalq turizm cəlbediciliyinin artmasına mühüm töhfə verə bilər.
Günümüzde turizm sadece tarihi ve coğrafi güzelliklere değil, aynı zamanda turistlere sunulan eğlence ve seçim özgürlüğüne dayanmaktadır. Küresel eğilimler, turistlerin daha çok liberal imkanlar sunan ülkelere öncelik verdiğini göstermektedir. Bu bağlamda, dünyada kumarhane altyapısı önde gelen turizm bileşenlerinden biri haline gelmiştir.
Dünyada kumarhane işi
Günümüzde ABD, kumarhane işinde lider ülkedir. Sadece 2023’te Las Vegas’ta faaliyet gösteren ticari kumarhanelerin geliri 60 milyar ABD dolarını aşmıştır. Çin’in Makao bölgesi ise 2023’te 22,7 milyar dolar toplam oyun geliriyle dünya kumarhane endüstrisinde ikinci büyük merkez olarak tanınmaktadır.
Gürcistan, Güney Kafkasya’da en liberalleşmiş kumarhane sektörüne sahiptir. 2024’te bu ülkede kumarhane cirosu 28 milyar dolar, bu alanda çalışan işçi sayısı ise 20 bin kişi olmuştur. Ortalama aylık maaş 1182 dolar olarak gerçekleşmiştir. Gürcistan artık bölgesel bir “kumarhane kümelenmesi” olarak değerlendirilmektedir.
Rusya da bu alanda güçlü bir oyuncudur: 2023’te ülkenin başlıca dört kumarhane bölgesinin (Soçi, Vladivostok, Altay, Kaliningrad) toplam geliri 2,1 milyar avro, devlet bütçesine vergi ödemeleri ise 2 milyar ruble olmuştur.
Bu gerçekler, kumarhane sektörünün artık küresel turizmin tamamlayıcı bir unsuru olmaktan çıkarak, birçok ülkenin ekonomik stratejilerinde temel gelir kaynaklarından biri haline geldiğini göstermektedir. Eğlence ve oyun endüstrisi sadece vergi ve lisans gelirleri açısından değil, aynı zamanda otelcilik, yiyecek-içecek, ulaşım ve hizmet sektörlerinin canlanmasına verdiği katkı ile makroekonomik etki gücüne sahiptir. Bu nedenle birçok devlet bu sektörü yasal bir çerçeveye alarak düzenlenmiş bir şekilde ekonomik döngüye dahil etmektedir.
Azerbaycan’da yasal adımlar
Bu uluslararası ve bölgesel manzara fonunda, Azerbaycan’da da kumarhanelerin faaliyetine izin verilmesi yönünde ilk ciddi yasal adım atılmıştır. Ülkede kumarhane işinin yasallaştırılması için mevzuatta değişiklikler onaylanmıştır. Şöyle ki, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, “Azerbaycan Cumhuriyeti Medeni Kanunu’nda, Azerbaycan Cumhuriyeti Ceza Kanunu’nda, Azerbaycan Cumhuriyeti İdari Suçlar Kanunu’nda, “Bilgi, Bilgileşim ve Bilginin Korunması Hakkında”, “Devlet Harcı Hakkında”, “Reklam Hakkında”, “Lisanslar ve İzinler Hakkında”, “Suç Yoluyla Elde Edilmiş Malların Aklanması ve Terörizmin Finansmanıyla Mücadele Hakkında” ve “Hazar Denizi’nin (Gölünün) Azerbaycan Cumhuriyeti’ne Ait Olan Bölümünde Yapay Toprak Sahalarının Oluşturulması Hakkında” Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunlarında Değişiklik Yapılmasına Dair” Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 2025 yılı 8 Temmuz tarihli 240-VIIQD numaralı Kanununun Uygulanması ve Bununla İlgili Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kararname imzalamıştır. Böylece Hazar Denizi’nin (Gölünün) Azerbaycan’a ait olan bölümünde yapay toprak sahalarında kumarhane oyunları düzenlenmesi resmileştirilmiştir.
Kumarhane faaliyeti Azerbaycan ekonomisine ne vaat ediyor?
Ekonomi uzmanı Halid Kerimli, “APA-Economics”e açıklamasında kumarhane faaliyetinin Azerbaycan’da turizmin gelişimine destek vereceğini vurgulamıştır: “Turistler seyahat edecekleri ülkeyi seçerken, orada hem doğal, coğrafi ve tarihi güzelliklerin hem de turistler için özgürlüklerin ölçeğinin geniş olmasını dikkate alırlar. Ülkemiz turizm ekonomisini genişletmek için komşu ülkelerin deneyimlerinden faydalanmalı ve turizm özgürlüklerini daha da genişletmelidir. Örneğin, Gürcistan doğal coğrafi güzelliği veya tarihi anıtlarının zenginliği açısından Azerbaycan’dan hiç de önde değildir. Aynı zamanda turizm sektörüne yapılan yatırımlar bakımından da Azerbaycan’dan geridedir. Ancak ülkeye gelen turistlerin sayısına göre Azerbaycan’ı bazen 3-4 kat geçmektedir. Bu, Gürcistan’ın hem turistler için yarattığı özgürlüklerin genişliği hem de ülkeye giriş-çıkışın daha ucuz olmasıyla ilgilidir. Bu bakımdan Azerbaycan turizm alanında başarılı olan ülkelerin deneyimlerinden faydalanmalıdır. Kumarhane faaliyetinin resmileştirilmesi turistlere verilen bir sonraki özgürlüktür. Biz bununla yetinmemeli, turizmin gelişimine destek veren adımlar atmalı ve bu doğrultuda diğer eğlence türlerini de yasallaştırmalıyız.”
Zincirleme ekonomik kalkınma
X. Kerimli, Azerbaycan’da kumarhane faaliyetine izin verilmesinin ülkenin otel endüstrisinin gelişimine, yiyecek-içecek sektörünün daha da canlanmasına destek vereceğini düşünmektedir: “Aynı zamanda yurt dışından gelen kumarhane meraklıları diğer alanlara da harcamalar yapacaklardır. Turizm, karmaşık ekonomik büyümeye destek vermektedir. Turizmin en büyük avantajlarından biri, sadece kendisinin değil, yan sektörlerin de gelişimine destek vermesi ve burada oluşan gelirin halk kesimi arasında daha hızlı yayılmasıdır. Yani burada kapsayıcılık çoktur. Turizm sektöründe çok sayıda insan çalışmaktadır. Kumarhane faaliyetine izin verilmesi aynı zamanda ülkede istihdamın artmasına yol açacaktır. Ülkeye gelen turistlerin harcamaları tarım, tarım sanayii, perakende ticaret için de ek bir etki yaratacaktır. Diğer taraftan, Azerbaycan’daki kumarhane meraklıları da eğlenmek için başka ülkelere gitmeyeceklerdir.
Turizmin gelişimi, petrol dışı sektörün gelişimi yönünde ülkemizin temel önceliklerinden biridir. Bu doğrultuda gerekli özgürlüklerin verilmesi, rahatlıkların yaratılması, turistler için ülkemizin çekiciliğini artıran faktörlerin daha da iyileştirilmesi ve sorunların ortadan kaldırılması özellikle önemlidir. Bu, ülkenin petrol dışı sektörünün gelişimi açısından da önemlidir.”
X. Kerimli, dünyada kumarhane işinde büyük miktarda döviz cirosunun olduğuna da değinmiştir: “Gürcistan bu alanda özellikle başarılıdır. Bu ülkede kumarhane işindeki ciro 16-18 milyar avro ile değerlendirilmektedir. Resmi rakamlara göre, Kazakistan’da kumarhane cirosu yaklaşık 3 milyar avrodur. Rusya’da kumarhane işinin cirosu 2 milyar avrodan fazladır. Özbekistan da artık bu alanda faaliyete özgürlük vermiştir. Bu ülkede kumarhane sektöründeki cironun 1 milyar avro olacağı beklenmektedir. Gayri resmi olarak ise Özbekistan’da bu alandaki cirolar 7-8 milyar avro hacminde değerlendirilmektedir. Yani burada hem de büyük mali kaynakların dönmesi vardır.”
Turizm sektörü canlanacak
Turizm uzmanı Rahman Guliyev de “APA-Economcs”e, Azerbaycan’da kumarhane işinin kurulmasının ülkemizi turistler için daha da çekici hale getireceğini belirtmiştir: “Bununla ülkeye üst segment turist akışı artacaktır. Özellikle Kazakistan, Rusya, Orta Doğu, Çin ve Türkiye’den olan zengin seyyahlar kumarhane olan ülkeleri daha çok tercih etmektedirler. Bu tip turistler sadece kumarhaneye değil, lüks otellere, restoranlara, spa ve premium alışverişe de büyük miktarda para harcamaktadırlar. Kumarhaneler vasıtasıyla vergi gelirleri ve turizmle bütünleşen alanların gelirleri artacaktır. Uluslararası deneyim göstermektedir ki, kumarhanelerin faaliyette olduğu büyük şehirler dünyanın en zengin şehirleri sırasındadır. Gürcistan’da Batum modeli buna örnek olabilir. 2012-2019 yılları arasında turizm ve oyun endüstrisi sayesinde Batum’da ekonomik sıçrama olmuştur.”
Ülkeye zengin turistler gelecek
R. Guliyev, Azerbaycan’dan dışarıya giden turistlerin içinde de kumarhanelere meraklı insanların olduğunu söylemiştir: “Azerbaycan’dan Gürcistan ve Kıbrıs’a kumarhane için daha çok gidilmektedir. Bakü’de kumarhanelerin açılması hem yerli turistlerin iç turizme ilgi göstermesi hem de yurt dışından üst kategori turistin Azerbaycan’a gelmesine uygun bir ortam yaratacaktır. Arap ülkelerinden de Azerbaycan’a gelen turistlerin içinde kumarhaneye büyük bir merak vardır. O ülkelerden üst segment turistler kumarhane faaliyeti olan şehirlere daha çok akın etmektedirler. Dolayısıyla kumarhanelerin faaliyete başlamasıyla Azerbaycan’ın turizm sektöründe canlanma artacaktır. Bu da ülkemizde hava taşımacılığı, yer üstü taşımacılığı, sosyal yiyecek-içecek, turizm hizmetleri ve diğer tüm ilgili alanlarda iş yerlerinin 2-3 kat artmasına neden olacaktır. Sonuç olarak irili-ufaklı çeşitli türde ekonomik sektörde faaliyet gösteren kişilerin gelirleri artacaktır. Kumarhanelerin faaliyete başlaması ekonominin güçlenmesine fayda verecek ve ülkeye döviz akışını sağlayacaktır. Vatandaşlar ülkeye gelen turistlere hizmet göstererek kendi kazançlarını artıracaklardır. Kumarhaneye gelen bir turist normalde başka ülkelerden gelen 100 turist kadar para harcayacaktır ki, bu da turizmin gelişimi için büyük bir fırsattır.”
Kumarhane işinin hukuki esaslarla düzenlenmesi Azerbaycan’da ekonomik yönetim ve turizm politikasında niteliksel olarak yeni bir aşamanın başlangıcı olarak değerlendirilebilir. Bu karar sadece eğlence sektörünün serbestleştirilmesi değil, aynı zamanda petrol dışı ekonominin çeşitlendirilmesi, devlet bütçesi için yeni gelir kaynaklarının oluşturulması ve hizmet sektörlerinin canlandırılması açısından stratejik öneme sahiptir. Küresel ve bölgesel deneyim göstermektedir ki, kumarhane işi turizm akışını artırmanın yanı sıra, otelcilik, yiyecek-içecek, ulaşım, tarım ve perakende ticaret gibi alanlarda da kapsayıcı ekonomik büyümeye ivme kazandırmaktadır. Azerbaycan’ın bu alanda attığı adım, doğru düzenleme ve şeffaf lisanslama mekanizmaları ile eşlik ettiği takdirde, hem iç pazarın canlanmasına hem de ülkenin uluslararası turizm çekiciliğinin artmasına önemli bir katkı sağlayabilir.