Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü nəticəsində sülh və insanlıq əleyhinə cinayətlər, müharibə cinayətləri, o cümlədən təcavüzkar müharibənin hazırlanması və aparılması, soyqırımı, müharibə qanunlarını və qaydalarını pozma, habelə terrorçuluq, terrorçuluğu maliyyələşdirmə, hakimiyyəti zorla ələ keçirmə, onu zorla saxlama və digər çoxsaylı cinayətlər törətməkdə təqsirləndirilən Ermənistan Respublikasının vətəndaşları Arayik Harutyunyan, Arkadi Qukasyan, Bako Sahakyan, Davit İşxanyan, David Babayan, Levon Mnatsakanyan və digərlərinin barəsində olan cinayət işləri üzrə açıq məhkəmə prosesinin baxış iclası iyunun 19-da davam etdirilib.
Bakı Hərbi Məhkəməsində hakimlər Zeynal Ağayevin sədrliyi ilə keçirilən məhkəmə iclasında təqsirləndirilən şəxslərin hər biri bildikləri dildə tərcüməçi, həmçinin müdafiələri üçün vəkillərlə təmin olunub.
İclasda təqsirləndirilən şəxslər, onların müdafiəçiləri, zərərçəkmiş şəxslərin bir qismi, onların hüquqi varisləri və nümayəndələri, həmçinin dövlət ittihamını müdafiə edən prokurorlar iştirak ediblər.
Məhkəmə iclasında dövlət ittihamçısı Vüsal Abdullayev təqsirləndirilən şəxs David Manukyana növbəti suallar verib. O, əvvəlcə Azərbaycanın vaxtilə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərində mina basdırılması ilə bağlı sualları cavablandırıb.
Ermənistan silahlı qüvvələrinin hərbi qulluqçusu olmuş, müxtəlif vəzifələr tutmuş, general-mayor ali hərbi rütbəsində xidmət etmiş, Azərbaycanın vaxtilə işğaldakı ərazilərində keçmiş qondarma rejimin “ordusu”nda “komandanın birinci müavini” olmuş Ermənistan vətəndaşı David Manukyan Birinci Qarabağ müharibəsində mina basdırılması və təmizlənməsi ilə məşğul olmadığını bildirib. Təqsirləndirilən şəxs daha sonra deyib: “Şərti dinc dövrlərdə hərbi hissədə komandiri olduğum zaman o qədər də çox olmasa da, minalarla bağlı hadisələr baş verib. Formulyarların və xəritələrin saxlanması ilə bağlı çox aydın şəkildə təlimatlar verilib. Hər bir minalanma işindən əvvəl yuxarı komandanlıq tərəfindən əmr verilirdi”.
Onun sözlərinə görə, əmrdə mina formulyarlarının, xəritələrinin, sxemlərinin neçə nüsxədə hazırlanmalı olduğu aydın şəkildə yazılıb. D.Manukyan daha sonra bildirib: “Orada ünvanlar qeyd olunur ki, hansı ünvana nə göndərilsin. Biz də əmrdə qeyd olunan maddələrə əsasən fəaliyyət göstərmişik”.
O deyib ki, mina ən yüksək dairədə saxlanılır, aşağılara yuxarıdan paylanır. Hərbi hissəyə nə qədər mina lazımdırsa, o qədər verilirdi. Çünki bunun üçün konkret çıxış nöqtələri müəyyənləşdirilməlidir.
Təqsirləndirilən şəxs prokurorun “Bəs sizdən aşağıda olan diviziya komandirləri sizə məruzə etmədən, korpus rəhbərliyinə məlumat vermədən, öz təşəbbüsləri ilə əraziləri minalaya bilərdilərmi? Bu hüquqları olubmu?” sualına isə “xeyr” cavabını verib.
Təqsirləndirilən şəxs muzdu hərbçilərlə bağlı sualı da cavablandıraraq qeyd edib ki, Xankəndidə yaşadığı evdə aşkarlanmış “Cəsurlar dəstəsi” Ermənistanın Müdafiə Nazirliyi tərəfindən formalaşdırılıb. Deyib ki, bu, dəstə deyil, bölükdür, Müdafiə Nazirliyi tərəfindən yaradılıb. Dövlət qurumları tərəfindən formalaşdırılıb və müdafiə strukturuna göndərilib.
D.Manukyan xarici vətəndaşların döyüşlərə cəlb olunmalarının hansı əsasla aparılması barədə suala isə belə cavab verib: “Mən onların kimliyini yoxlamırdım. Bu, mənim vəzifə borcum deyil. Mən onlara nəzarət etmək, onların hansı ölkədən gəldiyini müəyyənləşdirmək səlahiyyətində deyildim”.
O, əsir və girovların qul kimi işlədilməsi, onlara işgəncə verilməsi hallarının şahidi olmadığını deyib. Bildirib ki, bu məsələ hər kəsin vicdanı üzərindədir – kim onlarla necə rəftar edibsə, o, öz vicdanına görə cavabdehdir. “Mən belə deyim: bu günə qədər mənə qarşı heç bir fiziki zorakılıq olmayıb”, – deyə o əlavə edib.
D.Manukyan işğal dövründə Azərbaycanın ekologiyasına ziyan vurulması, yanğınlar törədilməsi barədə suala isə “Tutduğum vəzifənin o məsələlərlə əlaqəsi olmayıb” cavabını verib.
O, 2016-cı ildə baş vermiş Aprel döyüşləri zamanı Ermənistanda, 2020-ci ilin iyulundakı Tovuz döyüşləri vaxtı isə Azərbaycanın vaxtilə işğal altında olan ərazilərində olduğunu bildirib.
2019-cu il dekabrın 26-da imzalanmış əmrlə qondarma qurumun “ordu komandanının birinci müavini” təyin edilmiş D.Manukyan həmin təyinatla bağlı xidmətə 2020-ci il fevralın əvvəlində başladığını bildirib. O, bu təyinatla bağlı namizədliyinin Ermənistan prezidenti, yaxud silahlı qüvvələrin baş qərargah rəisi tərəfindən irəli sürülməsindən xəbəri olmadığını söyləyib.
Təqsirləndirilən şəxs təyinatı ilə bağlı 2020-ci ilin yanvarında Ermənistan baş nazirinin, general-mayor rütbəsi alması ilə bağlı isə Ermənistan prezidentinin qəbulunda olduğunu söyləyib. Əlavə edib ki, həmin vaxt Ermənistanın müdafiə naziri David Tonayan idi.
D.Manukyan 2020-ci ildə baş vermiş 44 günlük müharibə zamanı qondarma “ordu komandanının birinci müavini” “vəzifə”sində olduğunu deyib və əlavə edib: “Müharibə ilə bağlı mənim vəzifə borcum qısa və konkret şəkildə yazılmışdı. Ehtiyat komanda məntəqəsi yaradılır. Əgər əsas komanda məntəqəsi sıradan çıxarsa, bu zaman müəyyən müddət ərzində rabitə sistemi və komanda qərarlarının icrası məsuliyyəti həmin ehtiyat məntəqəsinin üzərinə düşür”.
Təqsirləndirilən şəxs 2020-ci il sentyabrın 27-də Ermənistan tərəfindən təxribatların törədilməsi barədə isə eşitmədiyini iddia edib.
Bu zaman məhkəmədə Ermənistanın həmin vaxt müdafiə naziri olmuş David Tonayanın fikirlərinin yer aldığı videomaterial erməni dilində tərcüməçinin iştirakı ilə tədqiq edilib. 2019-cu ilə aid videomaterialda D.Tonayan bildirir: “Mən bir müdafiə naziri kimi o tezisə qarşıyam ki, sülh müqaviləsi ilə əraziləri vermək olar. Bu tezisə qəti şəkildə qarşıyam. Mən burada bu gün yalnız bir tezis irəli sürürəm: yeni müharibə, yeni ərazilər”.
Videomaterialda diqqətə çatdırılır ki, görüntülər ABŞ-ın Nyu-York şəhərində çəkilib. Qeyd edilir ki, David Tonoyan açıq şəkildə bəyanat verib. O bildirir ki, güzəşt yoxdur, amma kompromis mümkündür. Bundan sonra David Tonoyan hücum tipli hərbi birləşmələr haqqında da məlumat verib: “Biz müdafiə mövqeyindən çıxmalıyıq, çıxacağıq. Səngərlərdən çıxacaq və bu hücum birləşmələri sayəsində hərbi əməliyyatları rəqibin ərazisində keçirəcəyik”.
Nyu-Yorkda BMT-də mülki geyimdə, axşam isə Ermənistan icması nümayəndələri ilə görüşdə hərbi formada çıxış edən David Tonoyan Ermənistan ordusunda həyata keçirilən və keçiriləcək işlər barədə danışıb, bu işdə diasporun rolundan bəhs edib və deyib: “Mən özüm və Ermənistan silahlı qüvvələri – biz ianə məsələlərindən çox da məmnun deyilik”.
Məhkəmədə qondarma rejimin “ordusunun qərargah rəisinin müavini” Kamo Vardanyanın imzaladığı məxfi sənəd də tədqiq edilib. 2020-ci il sentyabrın 25-də imzalanmış 0671 saylı sənəd “Rəqibin yaşayış məntəqələrinin atəşlə məhv edilməsinin qəbul olunması haqqında” əmr adlanır. Sənədə əsasən, birləşmələrin və hərbi hissələrin komandirlərinə 2020-ci il sentyabrın 28-dək ona əlavə olunmuş siyahıda göstərilən yaşayış məntəqələrinin atəşlə məhv edilməyə qəbul olunmasının təmin edilməsi barədə əmr verilib. Əmr edilir ki, atəş üçün mövqelər hesablansın və döyüş tətbiqinə dair sənədlər tam şəkildə tərtib olunub doldurulsun. Sənədlə əmr olunur ki, artilleriya hərbi hissələrində 40 kilometr məsafədə vura bilən raketlərlə atəş açmaq üçün konkret M-21 stansiyası ayrılsın. Bu stansiya üçün nəzərdə tutulmuş 80 raketdən 40-ı daimi döyüş vəziyyətində maşınlarda saxlanılsın. Qalan 40 raket isə döyüş mövqeyinə çıxmazdan əvvəl yüklənsin.
Əmrin icrasına nəzarət “ordunun artilleriya üzrə komandirinin müavini”nə tapşırılıb.
Əmrə “atəşlə məhv edilməyə məruz qalacaq yaşayış məntəqələrinin siyahısı” da əlavə olunub. Siyahıda Azərbaycanın 70-dək yaşayış məntəqəsinin, o cümlədən Gəncə, Mingəçevir, Naftalan şəhərlərinin, Beyləqan, Ağcabədi, Yevlax, Bərdə rayonlarının və kəndlərinin adları yer alıb.
D.Manukyan həmin əmrlə ilk dəfə ibtidai istintaq zamanı tanış olduğunu, İkinci Qarabağ müharibəsində bir sıra təşkilatçılıq məsələləri istisna olmaqla, döyüş əməliyyatlarının planlaşdırılmasında iştirak etmədiyini iddia edib. Əlavə edib ki, 44 günlük müharibə zamanı Ağdərənin şimal ərazisində, Hadrutun bir sıra yaşayış məntəqələrində və digər ərazilərində olub.
Təqsirləndirilən şəxs səfərbərlik məsələləri ilə bağlı təşkilati işlərlə məşğul olduğunu bildirib. Deyib ki, səfərbərliklə döyüşə qoşulanların qeydiyyatı kənd məktəbində aparılıb və orada onlara silah paylanılıb.
O, qondarma qurumun “ordusu” üçün hərbi təyinatların Ermənistandan gəldiyini etiraf edib və söyləyib: “Ehtiyat qurtaranda təminat qeyd etdiyim kimi, bu cür həll olunurdu. Bu, bütün təminat növlərinə, həm texnikaya, həm də canlı qüvvəyə aid idi”.
D.Manukyan Azərbaycanın döyüş bölgəsindən uzaqda yerləşən şəhərlərində mülki infrastrukturun, yaşayış məntəqələrinin “İsgəndər M”, “Toçka U” və digər raketlərlə vurulması barədə əmrin kim tərəfindən verilməsi ilə bağlı məlumatsız olduğunu deyib. Əlavə edib ki, qondarma rejimin “ordusu”nun ştat strukturunda belə silahlar olmayıb.
Məhkəmə prosesi iyunun 20-də davam etdiriləcək.
Ermenistan’ın Azerbaycan’a karşı askeri saldırısı sonucunda barış ve insanlığa karşı suçlar, savaş suçları, taarruz savaşı hazırlığı ve yürütülmesi, soykırım, savaş yasalarını ve kurallarını ihlal etme, ayrıca terörizm, terörizmi finanse etme, iktidarı zorla ele geçirme, onu zorla saklama ve diğer birçok suç işlemekle suçlanan Ermenistan Cumhuriyeti vatandaşları Arayik Harutyunyan, Arkadi Ğukasyan, Bako Sahakyan, Davit İşhanyan, David Babayan, Levon Mnatsakanyan ve diğerlerinin davaları üzerine açık mahkeme oturumu 19 Haziran’da devam etti.
Bakü Askeri Mahkemesi’nde hakim Zeynal Ağayev’in başkanlığında yapılan mahkeme oturumunda, sanıkların her birine bildikleri dilde tercüman, ayrıca savunmaları için avukatlar sağlandı.
Oturuma sanıklar, savunmacıları, mağdurların bir kısmı, yasal mirasçıları ve temsilcileri, ayrıca devlet suçlamasını savunan savcılar katıldı.
Mahkeme oturumunda devlet savcısı Vüsal Abdullayev, sanık David Manukyan’a sonraki soruları yöneltti. İlk olarak Azerbaycan’ın zamanında Ermenistan tarafından işgal edilmiş topraklarına mayın döşenmesiyle ilgili soruları yanıtladı.
Ermenistan silahlı kuvvetlerinin askeri görevlisi olmuş, çeşitli görevlerde bulunmuş, general-mayor rütbesinde hizmet etmiş, Azerbaycan’ın zamanında işgal altındaki topraklarında eski sözde rejimin “ordusu”nda “komutanın birinci yardımcısı” olmuş Ermenistan vatandaşı David Manukyan, Birinci Karabağ Savaşı’nda mayın döşenmesi ve temizlenmesiyle uğraşmadığını belirtti. Sanık daha sonra şunları söyledi: “Şartlı barış dönemlerinde askeri birlikte komutan olduğum zaman, çok olmasa da mayınlarla ilgili olaylar meydana geldi. Formüllerin ve haritaların saklanmasıyla ilgili çok açık talimatlar verildi. Her mayın döşeme işleminden önce yukarı komutanlık tarafından emir verilirdi.”
Onun sözlerine göre, emirde mayın formüllerinin, haritalarının, şemalarının kaç nüsha hazırlanması gerektiği açıkça yazılıydı. D.Manukyan daha sonra şunları bildirdi: “Orada adresler kaydedilir, hangi adrese ne gönderileceği belirtilir. Biz de emirde belirtilen maddelere göre faaliyet gösterdik.”
Mayınların en yüksek dairede saklandığını, aşağılara yukarıdan dağıtıldığını söyledi. Askeri birliğe ne kadar mayın lazımsa o kadar verilirdi. Çünkü bunun için somut çıkış noktaları belirlenmeliydi.
Sanık, savcının “Peki sizden aşağıda olan tümen komutanları size rapor vermeden, kolordu yönetimine bilgi vermeden kendi inisiyatifleriyle bölgeleri mayınlayabilirler miydi? Bu hakları var mıydı?” sorusuna ise “hayır” cevabını verdi.
Sanık, paralı askerlerle ilgili soruyu da yanıtlayarak, Hankendi’de yaşadığı evde bulunan “Cesurlar Birliği”nin Ermenistan Savunma Bakanlığı tarafından oluşturulduğunu kaydetti. Bunun bir birlik değil, bölük olduğunu, Savunma Bakanlığı tarafından kurulduğunu söyledi. Devlet kurumları tarafından oluşturulmuş ve savunma yapısına gönderilmiş.
D.Manukyan, yabancı vatandaşların savaşlara hangi temelde dahil edildiği sorusuna ise şöyle cevap verdi: “Ben onların kimliklerini kontrol etmiyordum. Bu benim görevim değil. Onları kontrol etmek, hangi ülkeden geldiklerini belirlemek yetkimde değildi.”
Esir ve rehinelerin köle gibi çalıştırılmasına, işkence görmelerine tanık olmadığını söyledi. Bu meselenin herkesin vicdanına bağlı olduğunu, kim onlara nasıl davrandıysa vicdanına göre sorumlu olduğunu belirtti. “Ben şöyle söyleyeyim: Bugüne kadar bana karşı hiçbir fiziksel şiddet olmadı,” diye ekledi.
D.Manukyan, işgal döneminde Azerbaycan’ın ekolojisine zarar verilmesi, yangınlar çıkarılması sorusuna ise “Bulunduğum görevin o meselelerle alakası yoktu” yanıtını verdi.
2016 yılında meydana gelen Nisan savaşları sırasında Ermenistan’da, 2020 yılının Temmuz ayındaki Tovuz savaşları sırasında ise Azerbaycan’ın zamanında işgal altında olan topraklarında bulunduğunu bildirdi.
26 Aralık 2019’da imzalanan emirle sözde rejimin “ordu komutanının birinci yardımcısı” olarak atanan D.Manukyan, bu atamayla ilgili göreve 2020 yılının Şubat ayının başında başladığını belirtti. Bu atamayla ilgili adaylığının Ermenistan cumhurbaşkanı veya silahlı kuvvetler genelkurmay başkanı tarafından ileri sürülmesinden haberdar olmadığını söyledi.
Sanık, atamasıyla ilgili 2020 yılının Ocak ayında Ermenistan başbakanının, general-mayor rütbesi almasıyla ilgili ise Ermenistan cumhurbaşkanının kabulünde olduğunu söyledi. O zaman Ermenistan savunma bakanının David Tonayan olduğunu ekledi.
D.Manukyan, 2020 yılında meydana gelen 44 günlük savaş sırasında sözde “ordu komutanının birinci yardımcısı” “görevinde” olduğunu söyledi ve ekledi: “Savaşla ilgili görevim kısa ve öz bir şekilde yazılmıştı. Yedek komuta merkezi oluşturuluyor. Eğer ana komuta merkezi devre dışı kalırsa, o zaman belirli bir süre içinde iletişim sistemi ve komuta kararlarının icra sorumluluğu o yedek merkezin üzerine düşüyor.”
Sanık, 27 Eylül 2020’de Ermenistan tarafından provokasyonlar yapıldığı iddialarını ise duymadığını iddia etti.
Bu sırada mahkemede Ermenistan’ın o zamanki savunma bakanı olan David Tonayan’ın fikirlerinin yer aldığı video materyali, Ermeni dilinde tercüman eşliğinde incelendi. 2019 yılına ait video materyalde D.Tonayan şunları belirtiyor: “Ben bir savunma bakanı olarak şu teze karşıyım ki, barış anlaşmasıyla toprakları vermek olur. Bu teze kesinlikle karşıyım. Ben burada bugün sadece bir tez ileri sürüyorum: yeni savaş, yeni topraklar.”
Video materyalde görüntülerin ABD’nin New York şehrinde çekildiği belirtiliyor. David Tonoyan’ın açık bir şekilde beyanat verdiği kaydediliyor. O, taviz olmadığını ancak uzlaşmanın mümkün olduğunu belirtiyor. Bundan sonra David Tonayan, saldırı tipi askeri birlikler hakkında da bilgi verdi: “Biz savunma pozisyonundan çıkmalıyız, çıkacağız. Siperlerden çıkacak ve bu saldırı birlikleri sayesinde askeri operasyonları rakibin (Azerbaycan’ın işgal altında olmayan topraklarını kastediyor) arazisinde geçireceğiz.”
New York’ta BM’de sivil kıyafetlerle, akşam ise Ermenistan toplumu temsilcileriyle görüşmede askeri üniformayla konuşan David Tonayan, Ermenistan ordusunda hayata geçirilen ve geçirilecek işler hakkında konuştu, bu işte diasporanın rolünden bahsetti ve şunları söyledi: “Ben kendim ve Ermenistan silahlı kuvvetleri – biz bağış meselelerinden çok da memnun değiliz.”
Mahkemede sözde rejimin “ordu karargah başkan yardımcısı” Kamo Vardanyan’ın imzaladığı gizli belge de incelendi. 25 Eylül 2020’de imzalanan 0671 sayılı belge “Rakibin yerleşim yerlerinin ateşle imha edilmesinin kabulü hakkında” emir olarak adlandırılıyor. Belgeye göre, birliklerin ve askeri birliklerin komutanlarına 28 Eylül 2020’ye kadar ona eklenmiş listede gösterilen yerleşim yerlerinin ateşle imha edilmeye kabul edilmesinin sağlanması emredildi. Ateş için mevzilerin hesaplanması ve muharebe uygulamasına dair belgelerin tam olarak hazırlanıp doldurulması emrediliyor. Belgelerde, topçu askeri birliklerinde 40 kilometre mesafede vurabilen roketlerle ateş açmak için somut M-21 istasyonunun ayrılması emrediliyor. Bu istasyon için öngörülen 80 roketten 40’ının sürekli muharebe durumunda araçlarda saklanması. Kalan 40 roketin ise muharebe pozisyonuna çıkmadan önce yüklenmesi emrediliyor.
Emrin icrasının kontrolü “ordunun topçu komutan yardımcısı”na verildi.
Emre “ateşle imha edilmeye maruz kalacak yerleşim yerlerinin listesi” de eklendi. Listede Azerbaycan’ın 70’e yakın yerleşim yeri, ayrıca Gence, Mingeçevir, Naftalan şehirleri, Beylegan, Ağcabedi, Yevlah, Berde rayonları ve köylerinin adları yer alıyor.
D.Manukyan, o emirle ilk defa ilk soruşturma sırasında tanıştığını, İkinci Karabağ Savaşı’nda bir dizi organizasyonel mesele dışında, muharebe operasyonlarının planlanmasında yer almadığını iddia etti. 44 günlük savaş sırasında Ağdere’nin kuzey bölgesinde, Hadrut’un bir dizi yerleşim yerinde ve diğer bölgelerinde bulunduğunu ekledi.
Sanık, seferberlik meseleleriyle ilgili organizasyonel işlerle uğraştığını bildirdi. Seferberlikle savaşa katılanların kaydının köy okulunda yapıldığını ve orada onlara silah dağıtıldığını söyledi.
Sözde rejimin “ordusu” için askeri atamaların Ermenistan’dan geldiğini itiraf etti ve şunları söyledi: “İhtiyat bittiğinde, güvenceyi belirttiğim gibi bu şekilde çözüyorlardı. Bu, tüm güvence türlerine, hem tekniğe hem de canlı güce aitti.”
D.Manukyan, Azerbaycan’ın savaş bölgesinden uzakta bulunan şehirlerinde sivil altyapının, yerleşim yerlerinin “İskender M”, “Toçka U” ve diğer roketlerle vurulması emrinin kim tarafından verildiği konusunda bilgisiz olduğunu söyledi. Sözde rejimin “ordusu”nun ştat yapısında bu tür silahların olmadığını ekledi.
Mahkeme süreci 20 Haziran’da devam edecek.